دکتر م.شیرازی
: سامانۀ محیط
زیست چگونه
سامانه ایست و
چگونه عمل میکند؟-۲
قاعدۀ دوم.
زمان رشد کمی
در سامانۀ محیط
زیست محدود میباشد.
در
سامانۀ طبیعی
زمان رشد کمی
تصاعدی محدود
میباشد. قبل
از آنکه رشد
کمی باعث
نابودی
سامانه بشود،
هرچه سریعتر
جای خود را به
رشد کیفی میدهد.
برای آنکه
خواننده دریابد
که رشد کمی
تصاعدی چگونه
زمینۀ نابودی
را میتواند
فراهم آورد.
ذکر مثالی خالی
از فایده نمیباشد.
میگویند شخصی
که در
هندوستان
شطرنج را کشف
کرد، آنرا به
حضور پادشاه
آنزمان برد و
آنرا به او
تقدیم کرد.
پادشاه که از
کشف این برهمن
بسیار خوشش
آمده بود به
او میگوید،
میتوانی
یک آرزویی بکنی.
برهمن میگوید
من به تعداد
خانه های
شطرنج گندم میخواهم.
منتهی گندم را
این طوری میخواهم
که در خانۀ
اول یک گندم
بگذاری در خانۀ
دوم دو گندم،
در خانۀ سوم
چهار گندم. و این
عمل میبایستی
تصاعدی بالا
برود. پادشاه
از اینهمه
تواضع برهمن و
اینکه او با
وجود کشف به این
جالبی به چند
دانه گندم قانع
است تعجب میکند
و به این خیال
که آرزوی
برهمن را با
چند دانه گندم
برآورده
خواهدکرد به
اطرافیانش میگوید
یک کاسه گندم
بیاورند. او
صفحۀ شطرنج را
جلو خود میگذارد.
)همانطور که میدانید
شطرنج ۶۴ خانه
دارد ( او در
خانۀ اول یک
گندم در خانۀ
دوم دو گندم
در خانۀ سوم
چهار گندم میگذارد
و به این کار
ادامه میدهد.
بتدریج
پادشاه در می یابد
که با کاسه
کاسه گندم نمیتواند
آرزوی برهمن
را برآورده
کند. شاه که از
معادلۀ تصاعدی
و کار برد آن بی
خبر بود فکر میکرد
مشکل با چند کیسه
گندم حل خواهد
شد. بزودی
پادشاه در یافت
که کیسه های گندم
هم کفاف
برآوردن آرزوی
برهمن را
نخواهد کرد.
وقتی شاه به
خانۀ ۲۵ رسید
دریافت که اگر
بخواهد آرزوی
برهمن را بر
آورد نه تنها
تمام گندم ذخیرۀ
هندوستان که
تمام گندم ذخیرۀ
کرۀ زمین هم
کافی نمی با
شد تا بتوان
آرزوی برهمن
را برآورده
کرد. زیرا اگر
در ۶۴ خانۀ شطرنج
تصاعدی گندم
بگذاریم،
تعداد آنها ۲ به توان ۶۴ دانه
گندم یعنی ۹۰۰۰ بیلیون
دانه گندم میشود.
این تعداد
گندم چیزی
حدود ۴۰۰ میلیارد
تن گندم وزن
دارد و معادل
تولید ۱۰۰۰ سال
گندم روی کرۀ
زمین میباشد.
برای آنکه
خواننده در یابد
معادلۀ تصاعدی
چگونه عمل میکند،
نمودار آنرا
در پائین
آورده ام.
همانطور که
مشاهده میشود
نمودار عمودی
بالا میرود و
عمودی سقوط میکند.
تمام سامانه
های اقتصادی
که در چند سال
پیش سقوط کرد
ه اند و باعث
از بین رفتن میلیارد
ها دلار پول
شده اند، از
معادلۀ تصاعدی
که نمودارش در
پائین رسم شده
است تبعیت میکنند.
به همین علت
است که زمان
استفادۀ طبیعت
از معادلۀ
تصاعدی محدود
میبا شد. قبل
از آنکه
سامانه سقوط
بکند، مکانیزمهای
تنظیم فعال
شده و جلو رشد
تصاعدی را
گرفته و آنرا
به رشد لوژیستیکی
تبدیل کرده و
از این طریق
مانع سقوط
سامانه میشوند.
سعی
میکنم با مثالی
از طبیعت رشد
تصاعدی و لوژیستیکی
را توضیح
بدهم. همانطور
که میدانید
بعضی حشرات در
طبیعت دگردیسی
میکنند.که در
اثر این کار
کرم به پروانه
تبدیل شده، در
واقع دگردیسی
مکانیزم تنظیمی
است که طبیعت
برای تنظیم
تعداد حشرات
بکار میبرد.
وقتی پروانه
در حالت کرم
بسر میبرد,
رشدش کمی میباشد
و از معادلۀ
تصاعدی پیروی
میکند. در
واقع در این
حالت پروانه
ماشین غذاخوری
است. اگر
پروانه ها در
در این حالت
ادامۀ حیات
بدهند دو نسل
او کافی است
تا تمام مواد
سبزی روی کرۀ
زمین را
بخورند.که
البته با این
کار زمینۀ
زندگی خود و دیگر
موجوات زنده
را از بین
خواهند برد.
به همین علت
وقتی رشد کمی
پروانه به حد
معینی رسیدهورمنهایی
ترشح شده که
در اثر آنها
رشد کمی و
تصاعدی کرم
پروانه متوقف
شده و کرم به
دور خود پوسته
ای می تابد و
در درون آن
خود را محصور
و دگر دیسی میکند.
و به شکل
پروانه سر
برون میآورد.
کرمی که به این
طریق به
پروانه تبدیل
شده، چند روزی
بیش زنده نیست
و بعد از جقت گیری
و تخم گذاری
مرگ او فرا میرسد.خوراک
پروانه منحصر
به مقدار بسیار
کمی از شیره
گلها میشود.
همانطور که
مشاهده میکنید.
زمان رشد کمی
در طبیعت
محدود میباشد.
در واقع رشد
کمی میبایستی
هر چه سریعتر
به رشد کیفی
تبدیل شود. هر
چه سریعتر
سامانه از رشد
کمی به رشد کیفی
میل بکند، به
همان انداره
از استحکام بیشتری
بر خوردار
خواهد شد و پایدار
میشود. در غیر
این صورت
سامانه دیر یا
زود سرنگون
خواهد شد.
قاعدۀ سوم.
تمرکز سامانه
میبایستی بر
بالا بردن
بازدهی کار و
تولید منحصر
شود نه بر
مقدار تولید.
زیرا تولید
نسبت به
توقعات زمان
دائماً تغییر
شکل میدهد. در
صورتی که آن چیزی
که باعث پایداری
سامانه میشود،
بالا بردن
بازدهی و
راندمان کار
سامانه میباشد.
یکی از علتهای
سقوط سامانه
های اقتصادی
تمرکز آنها بر
تولید بیشتر میباشد.
به عنوان مثال
به جای آنکه
کارخانه های
ماشین سازی
تمرکز را بر
تولید ماشینهایی
متمرکز بکنند
که با مصرف کم
بیشترین
مسافت را طی
بکنند، آنها
تمرکز را بر
تولید بیشتر
متمرکز میکنند.
به همین علت
است که به جای
آنکه سامانه
های اقتصادی نیازهای
مادی جامعه را
بر طرف بکنند،
این انسانها
هستند که میبایستی
با مصرف بیشتر
برای این
اقتصاد نیاز ایجاد
کنند. به همین
علت است که
سامانه های
اقتصادی
دائماً بیکاری
تولید میکنند.
حال آنکه
سامانۀ طبیعت
بدین خاطر که
نیروی خود را
بر بازدهی و
نه مقدار تولید
متمرکز میکند
بیکاری ایجاد
نمی کند. در
واقع در طبیعت
تمام موجودات
کار دارند. آیا
تا به حال کسی
قورباغه ای را
دیده است که بی
کار باشد؟و یا
مثلاً بگویند
که لاک پشتهای
رودخانه ای
دنبال کار میگردند؟.لحظۀ
ای که در طبیعت
موجودی بیکار
شود آن لحظه
زمان مرگ او
فرا رسیده
است.
قاعدۀ
چهارم
استفاده از نیرویی
که در درون
سامانه بطور
خودکار ایجاد
میشود.
سامانۀ
طبیعت از همان
انرژیی
استفاده میکند
که در درون
سامانه ایجاد
میشود. به
عنوان مثال یک
رودخانه برای
تمیز کردن خود
از نیروی آبی
که خواه نا
خواه در جریان
میباشد
استفاده میکند.
برای این کار
انرژی اضاقی
بکار نمیبرد.
و یا مثلاً
برای فعل و
انفعالاتش از
انرژی خورشید
و باد که درون
سامانه ایجاد
میشود
استفاده میکند.برای
این منظور
انرژی فسیلی
بکار نمی
برد.همانطور
که در بالا هم
ذکر کردم
سامانۀ قنات
از نیرویی
استفاده میکند
که در درون
سامانه ایجاد میشود.بدون
مصرف یک قطره
نفت با
استفاده از نیروی
پستی و بلندی
آب را از دل
کوه به پهنای
کویر هدایت
کرده و آنرا
در دسترس
انسان قرار میدهد.
به همین علت
سامانۀ قنات
در طول چندین
هزار سالۀ خود
نشان داده که
بسیار پایدار
میباشد.در
صورتی که
چاههای عمیق
ونیمه عمیق در
ایران با مصرف
انرژی بسیار زیادی
و با ضرر زدن
به محیط زیست
آب را از
اعماق زمین
بالا میآورند.
قاعدۀ
پنجم. بازیافت
و دوباره مصرف
کردن بازده های
تولیدی اعم از
انرژی و ماده .
طبیعت
زباله تولید
نمیکند. بازدۀ
هر فعل و
انفعالی مادۀ
اولیه برای
تولید مواد دیگر
در طبیعت میشود.
به عبارت دیگر
دایرۀ تولید
و مصرف در طبیعت
بسته است. در
طبیعت همه چیز
در گردش میباشد.
در واقع طبیعت
فرق میان مادۀ
اولیه و ماده
ای که تولید میکند
نمیگذارد. هر
دو مادۀ هم
اولیه و هم
تولیدی میباشند
.حال که در یافتیم
که طبیعت
فضولات ندارد
بد نیست ببینیم
ایرانیان تا
چه اندازه از
طبیعت دور شده
اند. ایران با
تولید ۷۰۰ گرم
سرانه تولید
زباله در ردیف
کشورهای اول
جهان است. میزان
تولید زباله
در جهان برای
هر نفر حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ گرم
برآورد شده
است. براساس
آمار میزان
تولید زباله
در ایران ۱۸ میلیون
در سال است که
با توجه به
جمعیت ایران ۳ برابر تولید
زبالۀ چین را
تشکیل میدهد.
تهران به تنهایی
۷ هزار تن
زباله تولید میکندکه
از این مقدار ۱۰۰تن زبالۀ
بیمارستانی
است که دفن میشوند
و بسیار
خطرناک میباشند.
قاعدۀ
ششم. کوتاه
کردن مسافت میان
تولید کننده و
مصرف کننده.
طبیعت
برای این کار
مکانیزمی
بکار میبرد که
آنرا سمبیوزه
مینامند. در
اثر سمبیوزه ۲ موجود با هم
چنان زندگی میکنند
که بازدۀ یکی
مادۀ اولیۀ دیگری
را تشکیل میدهد.
این عمل الزام
انتقال مادۀ
تولید شده از یک
نقطه به نقطۀ
دیگر را به
صفر میرساند.
با این کار طبیعت
در مصرف انرژی
صرفه جویی زیادی
میکند. البته
خواننده نمیباید
فکر بکند که
سمبیوزه امر
بسیار نادری
در طبیعت میباشد.
در رودۀ ما
انسانها میلیاردها
باکتری در
حالت سمبیوزه
بسر میبرندکه
از مواد روده
استفاده کرده
و مواد مفیدی
همانند ویتامین
را برای بدن میسازند.
در طبیعت
انواع و اقسام
سمبیوزه را میتوان
نام برد.از
جمله سمبیوزۀ
قارچها و
جلبکها، سمبیوزۀ
مرجانها. بر
عکس طبیعت ما
انسانها در جایی
که ماده ای
تولید میکنیم
آنرا با مصرف
بسیار زیادی
از انرژی،
هزاران کیلومتر
به مکان دیگری
انتقال داده ایم.
شایان ذکر است
که ۵۰ در صد از
موادی که بین
کشورها حمل و
نقل میشود،
شامل موادی میشود
که هم شکل میباشند.
مثلاً هلندی
ها بیسکویت
فنلاندی و
فنلاندی ها بیسکویت
هلندی را وارد
میکنند. این
کار هم مصرف
انرژی را بسیار
بالا میبرد و
هم آلودگی طبیعت
را.
قاعدۀ
هفتم. تنوع در
تولید
طبیعت
تا آنجایی که
برای او امکان
پذیر باشد از
تولیدات تک
محصولی خود
داری میکند.
با این کار طبیعت
قابلیت
اشتباه پذیریش
را بالا میبرد.
به این شکل که
اگر فاجعه ای
روی داد، این
عمل باعث از بین
رفتن تمام
موجودات زنده
نمیشود. از ۴ میلیارد سالی
که از عمر طبیعت
میگذرد، ۱۲ بار طبیعت
مورد هجوم
سنگهای آسمانی
قرار گرفته
است. آخرین
بار حدود۶۰میلیون
سال پیش در
اثر اصابت یک
سنگ آسمانی بیشتر
از ۷۰ درصد
موجودات زنده
جان خود را از
دست دادند.در
بعضی مواقع یعنی
حدود ۲۵۰ میلیون
سال پیش در
اثر اصابت یک
سنگ آسمانی
باعث نابودی بیشتر
از ۹۹ در صد از
موجودات زنده
شد. علت آنکه
طبیعت توانست
با این وجود
ادامۀ حیات
بدهد، تنوع در
موجودات زنده
ای میباشد که
ایجاد میکند.
زیرا با این
کار همیشه
تعدادی موجود
زنده وجود
دارند که میتوانند
در آن وضعیت
ادامۀ حیات
بدهند و
دوباره با
گذشت زمان
تنوع را ایجاد
کنند. برعکس
طبیعت اکثر
سامانه هایی
که ما انسانها
ایجاد میکنیم
خالی از تنوع
میباشند و اگر
در آنها تنوع
وجود داشته
باشد، سعی میکنیم
آنرا از بین
ببریم و
سامانه را یک
شکل بکنیم. این
کار را با
سامانه های
اقتصادی سیاسی
و کشاورزی
بکار میبریم.
به همان مقدار
که یک سامانه از
تنوع خالی
بگردد، قابلیت
اشتباه پذیری
آن فوق العاده
پائین میآید و
در مقابل
حوادث بسیار
ضربه پذیر میشود.
یکی از علتهای
سقوط سامانه
های اقتصادی
همین میباشد.
حال که دیدیم
در طبیعت تنوع
وجود دارد بد
نیست ببینیم
تنوع محیط زیست
ایران چگونه
است؟.ایران از
نظر اقلیمی،
تغییرات آب و
هوایی و
ارتفاعات بسیار
ممتاز میباشد.
پائین ترین
نقطه در ایران
۲۳ متر از
سطح دریا و
بالا ترین
نقطه قلعۀ
دماوند با
ارتفاع ۵۶۷۰ متر
بالاتر از سطح
دریا است. در ایران
بیشتر از ۲۵۲ تالاب
وجود داردکه
شامل تالابهای
شور، لب شور و
شیرین میباشد.
تالابها نقش
قلبهای محیط زیست
ایران را ایفا
میکنند. در ایران
۸۲۰۰ نوع گیاه
وجود دارد که ۱۹۰۰ گونۀ
آنها فقط در ایران
وجود دارد و هیچ
کجای دیگر دنیا
نیستند.۵۲۰ گونه
پرنده که از
کل پرنده های
اروپا بیشتر
است.حدود ۱۹۰ نوع
پستاندار، ۲۰ گونه دو زیست
و حدود ۹۲ خزنده
داریم. بزرگترین
و کوچکترین
پستاندار دنیا
در ایران
هستند. زباب یا
حشره خور
کوتوله با
حدود دو گرم
وزن کوچکترین
پستاندار و
نهنگ بزرگترین
آنها میباشد.
ایرانیان
روزانه در حال
از بین بردن این
تنوع محیط زیستی
بی نظیر میباشند.
هر تالابی که
در ایران خشگ
بشود. همانند
آن میباشد که
قلبی از تپش
باز ایستد.که
این به نوبه
خود ضریب
اثرات تخریبی
را بالا میبرد.
نسل شیر ژیان
ایران و ببر
مازندران را
منقرض کردیم.گور
خر ایرانی،
آهو، شوکا، یوزپلنگ
آسیایی،گربه
شنی،گربه
پالاس، شاه
روباه بحری،
عقاب طلایی و
شاهین در خطر
انقراض بسر میبرند.
نسل هر حیوان
و گیاهی که
منقرض بگردد،
همانند ضربۀ
کاری است که
به ستون فقرات
محیط زیست ایران
وارد میشود. زیرا
همانطور که در
بالا عنوان
کردم طبیعت
فقط از طریق
بالا بردن
تنوع است که میتواند
و توانسته است
ادامۀ حیات
بدهد.
منابع
Franz Alt: Die Sonne Schickt
uns keine Rechnung
Ernst Ulrich
Von Weizsäcker: Erdpolitik
Frederic Vester : Die Kunst Vernetzt zu denken
Frederic Vester: Neuland des denken
Frederic Vester: Unser Welt ein vernetztes System
Zukunftsfähiges Deutschland ۲۰۰۸
www.wuppertal Institut .org
Spiegel Nr.۴۹
سایت انترنتی
روزنامۀ
همشهری